NA I TUTU VAKAVANUA

Yavusa - Na vanua ka ra vakoro vata kina na veiwase tamata se uma tamata ka ra sa mai cokovata oqo me ra lewe ni dua na yavusa. E ra dau dui lakolako mai me baleta na nodra gadreva na veitaqomaki e na gauna dredre ni veivaluvaluti. Na nodra turaga e vaka me nodra Kalou ka ra vakaliuca ka vakacerecereya ka kauta mai na duavata, yalovata ena kedra maliwa na yavusa.

Mataqali – Oqo e dua na uma tamata ka ra dua tani mai vei ira na kena vo ena loma ni yavusa. E ra rawa ni dua tani tale na yavusa ka ra se mai se mai vakaruru ena gauna ni valu se ra lako tu ga mai vakamata veitacini ka mai dua toka na nodra mataqali. E ra mai vakaduavatataki ena vuku ni vakawati veicurumaki kei na vakayagataki qele. O ira nai liuliu ni veimataqali era dau vakasala vua na liuliu ni veiyavusa. Oqo nai tekitekivu ni kena wasei ni tavi se tutu vakavanua ena vei tikotiko, koro kei na yavusa.

Tokatoka

Oqo e dua na mataveitacini e ratou toka vata ga ena dua na tiki ni qele. E rawa ni dau yacova yani na rua se ono nai tokatoka ena dua na mataqali. E gadrevi me kilai e rua na ka bibi me baleta na i tokatoka:
a) O koya e qase duadua ena i tokatoka e nodratou i liuliu. O koya e qase duadua enai tokatoka kece, e dau i liuliu ni Mataqali.
b) E rau taukei ni qele o rau na rua oqo: tokatoka kei na mataqali, ka rawa ni taukei na qele vaka vakamataqali se vaka i tokatoka.

Vanua

E ra na cokovata e vica na Yavusa e sa na qai dua na Vanua ka vica vata na vanua me dua na Matanitu.

Turaga – Oqo na mataqali ka digitaki mai kina na turaga ni yavusa. Ni sa bale o Turaga ni yavusa, ena taura na nonai tutu o koya e taravi koya ka ratou qai veitarataravi sobu mai me yacovi koya e gone duadua. Ni ratou sa yali yani, sa qai dewa veiratou na luvedratou. Ena gauna oqo e sa vaka me sa veisau ka dau tauri nai tutu vakaulumatua ka dau levu na veisaqasaqa e yaco ena loma ni mataqali se yavusa. Ena so tale na vanua e ra dau buli na marama ia e sega ni dau kaukauwa na nodra rokovi kei na nodra sau me vaka na turaga.

Sauturaga

Sa i ratou oqo na i ka rua ni turaga ni Yavusa, ka ratou cola na Sau vua na Turaga. E nodratou i tavi me ratou raica me yaco na veika e lewa na Turaga. E ratou dau bulia na turaga ka digitaki koya me buli me turaga ni Yavusa.

Matanivanua

Oqo na mataqali ka gusu ni Turaga kina vanua ka gusu tale ga ni vanua ki vua na Turaga. E dau kila vinaka o koya na kedrai cavuti na veimataqali ena loma ni Yavusa ka dau kauta nai tukutuku vakavanua vei ira na Turaga ni Yavusa. Oqo e vica na nonai tavi bibi:
a) vakatadu i tukutuku se mata kina vanua
b) liutaka na cakacaka vakavanua ena loma ni Yavusa
c) tiko volekata na Turaga ena veisoqo kece vakavanua
d) rabeta na mena yaqona na turaga, votonaka se vakacabora na i yau, yaqona, magiti, ulia se vakabalea nai tukutuku vakaturaga.
e) me dau raica me vakabibitaki nai tovo dina vakavanua kei na maroroi ni valavala ena loma ni tikotiko

Bati

Turaga ni valu ka liga ni wau. O ira oqo era dau vala ena gauna ni valu ni butobuto ka laurai tu ga ena nodrai vukivuki kei na nodrai tovo. E dau caka na kedra magiti ni oti nai valu ka yacana na DINU ni valu.

Mataisau

Sa i ira oqo e ra dau liutaka na cakacaka me vaka na tara vale, ta waqa, cakacaka ni liga me vaka na takona, tanoa kei na veika tale eso.

Gonedau

Oqo o ira na kai wai ka ra kena dau na soko kei na qoli. E na so na vanua e dau ya rua na kena mataqali: gonedau e vanua kei na gonedau e wai.

Bete

E ra dau tu ga ena Burekalou o ira na bete ka nodra i tavi ka qaravi kalou la ra dau vakacabora nai soro se i madrali vei ira na veikalou ni Yavusa. E ra tu na bete lalai ka ra qarava na Kalou ni teitei, qoli, draki, i valu kei na vuqa tale. E nodra i tavi me ra vakasalataki ira na lewe ni yavusa ena i vakarau se lawa ni bula, teitei, qoli kei na veika tale e so. E so na lawa era dau vakasalataki kina na lewe ni yavusa e vaka toka oqo:
- maroroi se ubi vinaka nai tautau ni kakana ena i teitei
- sega ni butu se bulu nai cavucavu ni dalo
- bui vakaca na i civicivi ni kakana
- vakasabusabutaki ka vakacacani ni kau vuata
- vakaweleweletaki ni sevu se drawe

Ena qai vakuri tale yani....Fijituwawa Research Team